• डॉ.िाध री एस

भारतामध्ये टसर रेशीम उत्पादन मात्र वनावर आधाररत उदयोग नसून एक पाांरपाररक जनजाततय कायय आहे. आज देशात व तवदेशामध्ये सुध्दा टसर रेशीम कापडाची मागणी सतत वाढत असल्याने टसर रेशीम उत्पादनाने एक पाांरपाांररक कायायपासून उदयोगाचे रुप धारण के ले आहे . भारतामध्ये अांदाजे 6.33 लक्ष हेक्टर भुतम वनाने व्यापली असुन एकु ण क्षेत्रफळाच्या हे क्षेत्र 23 टक्के यापैकी 3.34 लक्ष हेक्टर भुतम टसर रेशीम कोस उत्पादनासाठी राज्याच्या उष्ण कतटबांतधय क्षेत्रातांगयत येते. अांदाजे 5.60 लक्ष हेक्टर भुतममध्ये अजुयन, ऐन झाडावर टसर रेशीम तकटक सांगोपनाद्वारे कोस उत्पादन के ल्या जाते. महाराष्ट राज्यात 200-250 वर्ायपासुन आतदवासी तढवर समाज टसर रेशीम उदयोग करीत आहेत जगामध्ये भारताचा टसर रेशीम उत्पादनात दुसरा क्रमाांक आहे . टसर सांशोधनात काययरत वैज्ञातनकाांचा शोध पररणामाांच्या आधारे टसर तकटक सांगोपनाचे एकीकृ त तांत्रज्ञान तवकतसत करण्यात आले आहे. या तांत्रज्ञानात टसर तकटक सांगोपन के ल्याने कोर् उत्पादनात 25 पययत वृध्दी अपेतक्षत आहे. कें द्रीय रेशीम अनुसांधान तथा प्रतशक्षण सांस्था रॉची तवकसीत के लेल्या तांत्रज्ञानाचे टसर तकटक सांगोपन पध्दतीने सुधारणा के ल्याने सकारात्मक पररणाम तथा कोर्ाच्या प्रतत मध्ये सुधारणा झाली आहे. महाराष्ट राज्याची भौगोतलक स्स्थती अन्य राज्यापेक्षा तभन्न् आहे. त्यामुळे हे आवश्यक आहे की, तवकासात तांत्रज्ञान हे महाराष्ट राज्याच्या पररस्स्थतीनुसार असायला पातहजे व त्या तदशेने कें तद्रय रेशीम मांडळाचे क्षेत्रीय टसर अनुसांधान केंद्र भांडारा येथे सांशोधन कायय के ल्या जाते. सन १९५९ -६० ते १७ /०२ /१९६७ पयंत शासनाच्या उदयोग खात्यामाफय त व त्यानांतर टसर रेशीम उदयोग महाराष्ट राज्य खादी ग्रामोदयोग मांडळामाफय त राबतवल्या जात होता .१९८३-८४ पासून तवदभय तवकास महामांडळ व तदनाांक ९ सप्टेंबर १९९७ पासून रेशीम सांचालनालय महाराष्ट शासन माफय त ‘टसर रेशीम तवकास योजना ‘ राबतवली जात आहेत ,जांगलात टसर कोर् उत्पादन करणा-या लाभार्थ्ांकरीता वनसांवधयन कायदा तशथील करण्यात आलेला आहे. हा उदयोग कमी भाांडवलात होत असल्याने इतरही समाजाततल लोक सुतशतक्षत बेरोजगार इ. या उदयोगाकडे वळत आहेत .

कोसा अंडीप ंिक,शासजकय योिना

"भंडारा जिल्हयातील कोसा उदयोगधंदयातील अंडीप ंिक वगााच्या उभारणी व जवकासात शासकीय योिनांची भ जिका – एक अध्ययन ", International Journal of Emerging Technologies and Innovative Research (www.jetir.org), ISSN:2349-5162, Vol.9, Issue 5, page no.1-10, May-2022, Available :http://www.jetir.org/papers/JETIRFO06001.pdf

"भंडारा जिल्हयातील कोसा उदयोगधंदयातील अंडीप ंिक वगााच्या उभारणी व जवकासात शासकीय योिनांची भ जिका – एक अध्ययन ", International Journal of Emerging Technologies and Innovative Research (www.jetir.org | UGC and issn Approved), ISSN:2349-5162, Vol.9, Issue 5, page no. pp1-10, May-2022, Available at : http://www.jetir.org/papers/JETIRFO06001.pdf