• Prof. Dr. Kavita

आधुनिक मानव समाज हार्दिक गुंतागुंतीचा बनत आहे. त्यात वैयक्तिक कौटुंबिक व सामाजिक प्रश्न निर्माण होत आहेत. समाजाच्या विविध घटकांमध्ये संघर्षाची विविध सामाजिक समस्यांचे प्रमाण दिवसेंदिवस वाढतच आहे. समाजातील विविध प्रश्न व समस्यांचा विघातक परिणाम समाजावर होत आहे. समाजाची परिवर्तनीय सामाजिक परिस्थिती, प्रश्न, समस्या, त्याचे सामाजिक, आर्थिक परिणाम इत्यादी संबंधित सामाजिक शास्त्रामध्ये संशोधन करणे आवश्यक बनले आहे. कारण सामाजिक जीवनात घडणाऱ्या घटना अतिशय जगातील व गुंतागुंतीच्या असल्या तरी सामाजिक शास्त्रज्ञ आणि मानवी वर्तन व सामाजिक संस्थांची वस्तुस्थिती मांडण्यास सुरुवात केली आहे. त्यामुळे बदलत्या सामाजिक परिस्थितीचा व्यक्तीच्या वर्तनावर मनोवृत्तीवर कौशल्यावर एकूणच सामाजिक परिस्थितीवर कशा प्रकारचा परिणाम होतो याची ज्ञान संशोधनातून मिळत आहे. एखाद्या विषयासंबंधीचे केवळ ज्ञान संग्रह म्हणजे शास्त्र नाही तर ज्ञान किंवा तथे कोणत्यातरी क्रमाबद्ध व्यवस्थित पद्धतीने संग्रहित करावी लागतात. म्हणजेच शास्त्र ही एक अभ्यासाची पद्धती आहे. संकलित केलेल्या तथ्यामध्ये कोणता तरी क्रम असतो आणि हा क्रम कार्यकारण संबंधावर आधारलेला असतो. शास्त्राचा अर्थ स्पष्ट करताना अभ्यास विषयाबाबतचे संघटित ज्ञान आणि हे ज्ञान प्राप्त करण्याची वैज्ञानिक पद्धती या दोन्ही घटकांना सारखेच महत्व दिले जाते. सत्य शोधून काढणे हा संशोधनाचा उद्देश आहे व्यवहारातील व सृष्टीतील विविध समस्या सोडविण्यासाठी सातत्याने संशोधन करणे आवश्यक असते कोणतीही संशोधन हे कोणतेतरी प्रश्न, समस्या, घटना, प्रवृत्ती अथवा व्यवहारांना घेऊन प्रारंभ केले जाते त्यात संशोधन करता हे जाणण्याचे प्रयत्न करतो की, संबंधित घटना अथवा समस्या का, केव्हा, कशी निर्माण झाली व कोणी निर्माण केली. संशोधन ही बौद्धिक प्रक्रिया आहे. त्यातूनच उद्या ज्ञानातील उनिवा दूर करून ज्ञानात सतत नवीन वर घातल्या जाते. संशोधन हे वैज्ञानिक पद्धतीने केले जाते. वैज्ञानिक पद्धतीच्या काही सर्वसामान्य पायऱ्या आहेत ज्याचा संशोधनात क्रमवार उपयोग केला जातो. त्यातील अत्यंत महत्त्वाची पायरी म्हणजे नमुना निवड. सामाजिक संशोधनात नमुना निवड पद्धतीचा मोठ्या प्रमाणात उपयोग केला जातो आणि ते स्वाभाविकही आहेत सामाजिक संशोधनातील अभ्यास विषयात एवढे गुंतागुंत असते की त्यात गुंतलेल्या प्रत्येक घटकाचा सांगोपांक अभ्यास करणे केवळ अशक्य बाब असते. शितावरून भाताची परीक्षा. अशी म्हण समाजात रूढ आहे. हा एक नमुना निवडीचा प्रकार आहे भाताची परीक्षा करण्यासाठी प्रत्येक शेताची परीक्षा घेणे गरजेचे नाही तर भाताचा एक शीत सुद्धा वस्तुस्थितीची कल्पना देऊ शकते. आपल्या दैनंदिन जीवनात कळत नकळत नमुना निवडीवरूनच काही निष्कर्ष आपण मांडत असतो. धान्याच्या पोत्यातील मुठभर धान्यावरून त्या पोत्यातील संपूर्ण धान्य संबंधीचा अंदाज बांधला जातो. रोग्याची रक्त तपासणी त्याच्या शरीरातील काही रक्ताच्या थेंबावरूनच केली जाते. विहिरीतील जलपरीक्षणासाठी काही थेंब पाण्याचीच गरज असते. अशा दैनंदिन जीवनातील असंख्य घटना वरून असे स्पष्ट होते की, संपूर्ण समग्रच्या चाचणी पेक्षा नमुना चाचणीचा उपयोग व्यवहारात सर्रासपणे केला जातो. सामाजिक संशोधनात सुद्धा याचा उपयोग केला जातो.

नमुना निवडीचे प्रकार

"नमुना निवडीचे प्रकार", International Journal of Emerging Technologies and Innovative Research (www.jetir.org), ISSN:2349-5162, Vol.11, Issue 4, page no.62-65, April-2024, Available :http://www.jetir.org/papers/JETIRGF06015.pdf

"नमुना निवडीचे प्रकार", International Journal of Emerging Technologies and Innovative Research (www.jetir.org | UGC and issn Approved), ISSN:2349-5162, Vol.11, Issue 4, page no. pp62-65, April-2024, Available at : http://www.jetir.org/papers/JETIRGF06015.pdf